Ислом дини мусулмонлар ҳаётининг барча жабҳаларини тартибга солувчи мукаммал диндир. Қуръон ва суннат асосида шаклланган фиқҳ илми мусулмонларнинг ибодат, муомала ва ахлоқий масалаларини ҳал этишда йўл кўрсатади. Ислом тарихида тўртта асосий фиқҳ мазҳаби шаклланган бўлиб, улардан бири ва энг кенг тарқалгани — Ҳанафий мазҳабидир. Ушбу мазҳаб ўзининг мўътадиллиги, далилга асосланганлиги ва ақлли ёндашуви билан ажралиб туради.
Имом Аъзам Абу Ҳанифа ва мазҳабнинг шаклланиши
Ҳанафий мазҳаби асосчиси — Имом Аъзам Абу Ҳанифа Нуъмон ибн Собит (раҳматуллоҳи алайҳ) бўлиб, у ҳижрий 80 йилда (милодий 699 й.) Куфада туғилган. Абу Ҳанифа нафақат фақиҳ, балки юксак даражадаги муҳаддис, мутакаллим ва уламолар раҳнамоси бўлган.
У киши фиқҳ масалаларида Қуръон, Суннат, Саҳобаларнинг ижмоъи, Қиёс ва Истиҳсон каби манбаларга таянар эди. Айниқса, ақл ва ҳикматга асосланган ёндашуви билан ажралиб турган. Шу боис Ҳанафий мазҳаби “аҳлур-раъй” (ақлга таянадиганлар) деб ҳам аталган.
Ҳанафий мазҳабининг мўътадиллиги
Ҳанафий мазҳаби мўътадил (мувозанатли) ёндашуви билан бошқа мазҳаблардан ажралиб туради. Мазҳабнинг мўътадиллиги қуйидаги жиҳатларда намоён бўлади:
1. Далилларга асосланган кенг ёндашув
Абу Ҳанифа Қуръон ва Суннатни биринчи манба сифатида олган, аммо масалаларда фақат зоҳирий матнга эмас, маъно ва ҳикматга ҳам эътибор берган. У масалаларни ҳаётий шароитга мос тарзда шарҳлаган.
2. Одамлар учун енгиллик (тайсир)
Ҳанафий мазҳабининг асосий тамойилларидан бири — “динда мушаккатлилик эмас, осонлик бор” қоидаси. Шу сабабли бу мазҳабда кўплаб ҳукмлар инсон табиатига яқин, амалий ҳаётга мос тарзда белгиланган.
3. Ақл ва нақлнинг уйғунлиги
Имом Абу Ҳанифа нақл (ривоят)ни инкор қилмаган, аммо уни ақл мезони билан таҳлил қилган. Шунинг учун Ҳанафий мазҳаби ақлий ва нақлий далиллар ўртасида мувозанатни сақлаган.
4. Замон ва макон ўзгаришига эътибор
Ҳанафий фиқҳида ҳукмлар зарурат, урф ва шароитга қараб таҳлил қилинади. Бу эса мазҳабнинг барча даврларда долзарблигини сақлаб қолишига сабаб бўлган.
Ҳанафий мазҳабининг тарқалиши ва таъсири
Бугунги кунда мусулмон дунёсининг катта қисми, жумладан, Марказий Осиё, Туркия, Покистон, Афғонистон, Ҳиндистон, Балкан мамлакатлари ва Мисрнинг айрим ҳудудлари Ҳанафий мазҳабига амал қилади.
Бу мазҳаб ўз мўътадиллиги сабабли турли ижтимоий шароитларда ҳам ўзини мослашувчан кўрсатган. Ислом тарихидаги кўплаб буюк давлатлар — Аббосийлар, Сомонийлар, Усмонлилар — Ҳанафий фиқҳини расмий ҳуқуқий тизим сифатида қабул қилган.
Ҳанафий мазҳаби мўътадиллигига далиллар
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: “Энг афзал иш — мўътадил (ўрта йўлни тутган) ишдир.” (Бухорий ривояти)
→ Ҳанафийлар ана шу тамойилни фиқҳда чуқур татбиқ этганлар.
Имом Шофиъий айтганлар: “Фиқҳда Абу Ҳанифадан кўра чуқурроқ фикрловчини кўрмаганман.”
Бу сўз Ҳанафий мазҳабининг ақлий асосда чуқур таҳлил қилинишини кўрсатади.
Ҳанафий мазҳаби — Ислом фиқҳининг енг кенг, илмий асосланган ва мўътадил йўналишларидан биридир. Унинг ҳукмлари далил, ҳикмат ва енгиллик тамойилларига асосланади. Шунинг учун бу мазҳаб асрлар давомида ўз долзарблигини йўқотмаган, балки бутун мусулмон умматини ягона мувозанатли йўлда бирлаштирувчи фиқҳ тизими сифатида қадрланиб келмоқда.
Билолиддин Абдуллаев,
Янги Наманган тумани "Имом Бухорий" жоме
масжиди имом-хатиби
